Improwizacja fortepianowa

Improwizacja fortepianowa na sekcji Rytmiki stanowi jedną z integralnych części przedmiotu rytmika, obok i rytmiki i kształcenia słuchu. Improwizacja fortepianowa powinna być inspiracją do wyrażania ruchem ciała emocji wypływających z treści, które niesie muzyka. Podstawą prowadzenia rytmiki w Polsce jest metoda Emila Jaques-Dalcroze’a – muzyka, pedagoga żyjącego na początku XX wieku, który zakładał, że ciało ludzkie jest zdolne wyrażać zarówno bogactwo dźwięków jak i emocje towarzyszące słuchaniu muzyki. Z idei metody Emila Jaques-Dalcroze’a wynikają dwie grupy zagadnień, które powinny wystąpić w nauczaniu improwizacji do przedmiotu rytmika:

1. Umiejętność konstruowania przebiegów muzycznych wyrażających problemy metro rytmiczne występujące w rytmice
2. Umiejętność tworzenia swobodnych form muzycznych (etiudy, miniatury) służących do wyrażania ruchem ciała, emocji zawartych w muzyce

Tego rodzaju utwory są jednocześnie realizacją niektórych form muzycznych:

• formy okresowej aba₁, formy, ronda, wariacji, kanonu.

Dopełnieniem treści programowych improwizacji fortepianowej są tańce polskie i piosenki.

Podstawowymi założeniami w realizacji improwizacji fortepianowej do przedmiotu rytmika jest

• przygotowanie do swobodnego improwizowania do ćwiczeń obejmujących problematykę metody E. J. Dalcroze’a
• rozwijanie inwencji twórczej i wyobraźni muzycznej wyrażonych w postaci utworów fortepianowych o swobodnej konstrukcji metrorytmicznej
• przygotowania do improwizowania do zabaw i ćwiczeń w przedszkolach, wyrażone w postaci ilustracji muzycznych
• wykształcenie umiejętności akompaniowania do tańców i piosenek

Obecnie, w szkolnictwie wyższym obowiązuje system boloński, który wyraża się podziałem na studia licencjackie i magisterskie. Oba etapy nauczania w zakresie improwizacji fortepianowej stanowią zamknięte cykle, które powinny obejmować wyżej wymieniona problematykę. Różnice między obu wymienionymi etapami nauczania dotyczą stopnia komplikacji wykorzystywanego tworzywa dźwiękowego: skali, struktur akordowych, stylów muzycznych i poziomu formuł dźwiękowych i rytmicznych. Studia licencjackie kończą się egzaminem praktycznym, który osoba egzaminowana realizuje, przygotowując materiał dźwiękowy do lekcji rytmiki z udziałem studentów

Treści programowe z improwizacji fortepianowej na kursie licencjackim uprawniają absolwentów do pracy w szkołach muzycznych I-go stopnia, przedszkolach i placówkach pozaszkolnych.

Umiejętności wstępne wymagane od kandydatów na studia licencjackie obejmują:

• biegłość w zakresie gry na fortepianie; wiadomości z zakresu form muzycznych i harmonii, wyrażone praktycznymi umiejętnościami konstruowania na fortepianie 16-taktowego okresu muzycznego; umiejętności praktycznych z zakresu przekształceń metrorytmicznych, oraz określonych predyspozycji w zakresie wyobraźni muzycznej.

Ponieważ program nauczania improwizacji fortepianowej w szkołach muzycznych II-go stopnia opiera się również na metodzie Emila Jaques-Dalcroze’a, dlatego egzamin wstępny na studia bazuje na tej problematyce. Wymagania egzaminu wstępnego:

• zaprezentowanie wstępu do lekcji
• rozwinięcie podanego dwutaktowego motywu w formę 16-taktowego okresu (określona melodyka, metrum, rytmika, harmonia, akompaniament) jako:
  - temat rytmiczny, dyminucja lub przekształcenie. Tego rodzaju ćwiczenie pozwala określić poziom zaawansowania w posługiwaniu się   różnego rodzaju przekształceniami rytmicznymi oraz umiejętności i zdolności muzyczne badanej osoby
  - przedstawienie ilustracji muzycznej na zadany temat semantyczny. Ćwiczenie to sprawdza wyobraźnię muzyczną, sposób i jakość użytego materiału dźwiękowego

• wykonanie etiudy lub miniatury z repertuaru osoby egzaminowanej

Improwizacja jazzowa, harmonia jazzowa, warsztaty jazzowe

• Andrzej Koszewski, Materiały do nauki improwizacji fortepianowej, Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna w Poznaniu, 1968
• Jak Oleszkiewicz, I Ty możesz improwizować, Centrum Edukacji Artystycznej; Warszawa 1997
• Teresa Świercz, Materiały do nauki improwizacji fortepianowej, Akademia Muzyczna im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku, Skrypty i Podręczniki, Gdańsk 2007

Brak 

rozpoznaje struktury harmoniczne utworów z literatury muzycznej wynikające ze specjalności rytmika
rozpoznaje kadencje muzyczne i podstawowe plany harmoniczne
definiuje elementy dzieła muzycznego i realizuje je w improwizacji fortepianowej
w oparciu o podstawy teorii muzyki interpretuje procesy dotyczące dzieła muzycznego
rozróżnia cechy stylistyczne poszczególnych epok
identyfikuje właściwe środki muzyczne do wyrażania poszczególnych stanów emocjonalnych

analizuje pod względem formy i treści przykłady z literatury muzycznej i na ich podstawie wyprowadza wnioski stanowiące bazę do konstruowania własnych przebiegów muzycznych
posiada umiejętność transponowania przebiegów melodyczno - harmonicznych
potrafi wykorzystać wiedzę teoretyczną do formuowania przebiegu muzycznego
potrafi wykorzystać swoją intuicję i wyobraźnię muzyczną do konstruowania przebiegów dźwiękowych
potrafi wyrazić ekspresję emocjonalną za pomocą konstrukcji muzycznej
potrafi przedstawić za pomocą improwizowanej przez siebie muzyki problemy metrorytmiczne wynikające z treści programowych
potrafi samodzielne opracować akompaniament do piosenki
ilustruje w różnorodnej konwencji dźwiękowej określone problemy rytmiczne wynikające z treści programowych
potrafi radzić sobie ze stresem podczas improwizowania na lekcji lub egzaminie

pracuje samodzielnie
świadomie prezentuje własne rozwiązania dźwiękowe do zadań przedmiotowych
wykazuje kreatywność w rozwiązywaniu problemów
przygotowany jest w zakresie improwizacji do wykonywania zawodu nauczyciela rytmiki w pierwszym etapie edukacyjnym (przedszkole, szkoła podstawowa, szkoła muzyczna I stopnia)
jest zdolny do efektywnego wykorzystania wyobraźni i inwencji twórczej w stosunku do odpowiednich grup wiekowych
dąży do świadomego kontrolowania swojego zachowania oraz emocji w improwizowanej muzyce

Materiał dźwiękowy: tonalność

Tonacje: do dwóch znaków chromatycznych

Formy: okresowe: ab, aba₁

Wybrane ćwiczenia metody E. Jaques Dalcroze’a:

1. Wstęp do lekcji: marsz, bieg, podskok, ze zmianami agogicznymi, dynamicznymi, artykulacyjnymi.
2. Tematy rytmiczne w metrum 3/4, 4/4 oparte o schemat harmoniczny narzucony przez nauczyciela. Transpozycja schematu do czterech tonacji. Tematy jedno-, dwu- i trzytaktowe.
3. Taniec – polka
4. Improwizowanie etiud opartych na stałym schemacie melodyczno-harmonicznym w różnych rodzajach faktur
5. Miniatura tonalna, ilustracyjna, forma ab lub aba1
6. Improwizowanie do tematycznych zabaw ruchowych

Nauka improwizacji fortepianowej w pierwszym semestrze ma na celu  poprawne opanowanie systemu tonalnego wyrażające się w poprawności melodyczno-harmonicznej, formy okresowej, opanowanie akompaniamentu właściwego dla ćwiczeń rytmicznych i poprawne zastosowanie tego tworzywa w ćwiczeniach stosowanych na lekcji rytmiki: tematy rytmiczne, wstęp do lekcji. Tonalny materiał dźwiękowy jest także tworzywem do komponowania muzyki do ruchu przestrzennego: etiudy, miniatury oraz tańców

Ujmując ogólnie metodą naczelną w prowadzeniu improwizacji fortepianowej jest prezentowanie uczniom określonych tematów melodyczno-harmonicznych ujętych w postaci okresu muzycznego, opracowanych pod względem harmonicznym; przekazywanie określonych połączeń harmonicznych, który to materiał dźwiękowy poddawany jest zmianom figuracyjnych, rytmicznym, tonacyjnym, oraz realizowany z różnymi formami akompaniamentu. W kolejnych semestrach materiał dźwiękowy jest coraz bogatszy i bardzie skomplikowany i stanowi podstawę do realizowania różnego rodzaju zagadnień metody Emila Jaques-Dalcroze’a które obowiązują na przedmiocie rytmika. Nauka rozpoczyna się od systemu tonalnego, który jest stopniowo rozszerzany przez wprowadzenie akordów septymowych na poszczególnych stopniach gamy, czterodźwięku septymowego oraz czterodźwięku zmniejszonego jako samodzielne tworzywo formotwórcze, co prezentuje tonalność rozszerzoną, aż do wykorzystania niestandardowych struktur akordowych wyrażających atonalność. Tego rodzaju gradacja stopnia trudności materiału dźwiękowego wsparta jest ćwiczeniami szczegółowymi polegającymi na opanowaniu niektórych połączeń akordowych, stosowaniu różnych tonacji i stanowi materiał dźwiękowy na bazie którego realizowane są problemy metro rytmiczne metody Emila Jaques-Dalcroze’a, oraz konkretne formy muzyczne. Obok ćwiczeń metody dalcrozowskiej studenci tworzą tańce polskie oraz muzykę do wyrażania ekspresji ruchowej (etiudy, miniatury) i muzykę ilustracyjną.

Ćwiczenia stosowane w I semestrze nauki:

• opanowanie w różnych tonacjach podstawowych połączeń harmonicznych:  akord chopinowski, D6/4-D⁷-T
• opanowanie w różnych tonacjach kadencji doskonałej z towarzyszeniem akompaniamentu właściwego dla metrum 3/4, 4/4 przedstawionej jako 16-taktowy okres; transponowanie 16-taktowego okresu wykorzystującego akord poboczne i wtrącenia
• figurowanie górnego głosu powyższych fragmentów
• użycie w.w. materiałów dźwiękowych do ćwiczeń rytmicznych: wstępu do lekcji, tematów rytmicznych w metrum ćwierćnutowym
• improwizowanie i komponowanie etiud, miniatur, tańca

Zaliczenie kolokwium na zakończenie semestru obejmuje prezentację wstępu do lekcji, tematów rytmicznych, polki etiudy, miniatury oraz kompozycji do określonej tematycznie zabawy ruchowej. Ocena z kolokwium uwzględnia obecności i pracę studenta na lekcjach.

Materiał dźwiękowy: tonalność, tonalność rozszerzona, pentatonika
Formy: okresowe: ab, aba₁
Wybrane ćwiczenia metody E. Jaques Dalcroze’a:

1. Tematy rytmiczne w metrum 5/4, 6/4, 7/4, oparte na wybranym przez nauczyciela schemacie funkcyjnym.
2. Tematy jedno i dwutaktowe - echo
3. Łańcuch realizacji w metrum 4/4
4. Taniec – krakowiak.
5. Etiudy – oparte na materiale tonalnym w różnych rodzajach faktur.
6. Miniatura tonalna.
7. Improwizowanie do tematycznych zabaw ruchowych na pentatonice.

Semestr II jest kontynuacją i utrwaleniem tonalności z elementami tonalności rozszerzonej. Ćwiczeniami obowiązującymi jest transponowanie i figuracja zaproponowanych przez studenta materiałów dźwiękowych.

Ćwiczeniem obowiązującym jest transponowanie i figuracja zaproponowanych przez studenta materiałów dźwiękowych wyrażonych w postaci tematów i łańcucha realizacji. Wprowadzona pentatonika powinna służyć głównie jako materiał do zabaw ilustracyjnych.

Warunkiem zaliczenia jest uzyskanie pozytywnej oceny z kolokwium kończącym semestr. Obejmuje ono: tematy rytmiczne w metrum do 7/4, temat – echo, łańcuch realizacji, prezentację krakowiaka, etiudy, miniatury oraz kompozycję do określonej tematycznie zabawy ruchowej. Ocena uwzględnia pracę i obecność na lekcjach.

Materiał dźwiękowy: tonalność rozszerzona – do 4 znaków chromatycznych,
czterodźwięk septymowy na poszczególnych stopniach gamy durowej; 

Formy: aba₁, rondo

Wybrane zagadnienia metody E. Jaques Dalcroze’a:

1. Wstęp do lekcji oparty o czterodźwięk septymowy na poszczególnych stopniach gamy durowej.
2. Tematy rytmiczne w metrum ósemkowym oparte o czterodźwięk septymowy na poszczególnych stopniach gamy durowej.
3. Dyminucja w metrum 4/4
4. Grupy niemiarowe: dwójki na trójki
5. Taniec: kujawiak, oberek.
6. Improwizowanie etiud opartych o czterodźwięk septymowy na poszczególnych stopniach gamy.
7. miniatura – forma ronda.
8. Improwizowanie do zabaw ruchowych oparte na czterodźwięku septymowym na poszczególnych stopniach gamy durowej.

Wprowadzony do programu czterodźwięk septymowy na poszczególnych stopniach gamy durowej rozszerza zasób środków harmonicznych, a sposób używania tych akordów: przesuwanie wprowadza do repertuaru studentów nowe jakości brzmieniowe

Metody

Progresyjne powtarzanie jednotaktowych motywów wykorzystujących czterodźwięki septymowe; progresyjne powtarzanie w.w formuł z tradycyjnymi zakończeniami kadencyjnymi. Tego rodzaju materiał dźwiękowy jest tworzywem do konstruowania wstępu do lekcji i tematów rytmicznych w metrum 6/8 i dyminucji w metrum 4/4. Zaproponowany materiał dźwiękowy może służyć również do konstruowania miniatur, etiud i muzyki do zabaw ruchowych.

Warunkiem zaliczenia semestru III jest uzyskanie pozytywnej oceny na kolokwium końcowym. Ocena uwzględnia obecności i pracę na lekcjach. Kolokwium obejmuje przedstawienie wstępu do lekcji (czterodźwięk septymowy), tematu rytmicznego (czterodźwięk septymowy),  dyminucji, prezentację ronda i kompozycję do zabaw ruchowych.

Materiał dźwiękowy: tonalność rozszerzona, czterodźwięk zmniejszony

Wybrane zagadnienia metody E. Jaques Dalcroze’a:

1. Dyminucja w metrum 4/4 – ciąg dalszy
2. Przekształcenie z metrum 3/4 na 6/8
3. Uzupełnienie jednorodne w fakturze homofonicznej
4. Taniec – polonez
5. Piosenka w metrum 4/4
6. Miniatura lub etiuda oparta na czterodźwięku zmniejszonym
7. Improwizowanie do ćwiczeń ekspresyjnych oparte o czterodźwięk zmniejszony

Wprowadzony w IV semestrze nauki czterodźwięk zmniejszony (dominanta nonowa bez prymy z noną małą) jako samodzielne tworzywo formotwórcze stanowi kolejny krok we wzbogaceniu materiału dźwiękowego jakim powinien się posługiwać posiadacz licencjatu na specjalności rytmika. Opanowanie tego rodzaju materiału zakończone użyciem lokalnych kadencji i może służyć do ćwiczeń stricte rytmicznych. Używanie tego rodzaju struktur na dłuższych przestrzeniach czasowych (etiudy, miniatury) stoi na pograniczu rozszerzonej tonalności i atonalności.

Progresyjne powtarzanie jedno lub dwutaktowych motywów wykorzystujących czterodźwięk zmniejszony o małą sekundę i tercję w kierunku wznoszącym lub opadającym. Taki materiał zakończony lokalną kadencją może służyć do konstruowania zadań metrorytmicznych. w fakturze linearnej między dwoma rękami jest interesującym tworzywem etiud, miniatur i kompozycji przestrzennych, zabaw ruchowych, tła do poezji.

Obowiązujące w IV semestrze ćwiczenia rytmiczne: kanon i uzupełnienie rytmiczne są związane z elementarnymi podstawami polifonii, która szerzej jest wprowadzana na kursie magisterskim.

Warunkiem zaliczenia semestru IV jest uzyskanie pozytywnej oceny z kolokwium kończącego semestr. Ocena uwzględnia obecności i pracę na lekcjach. Kolokwium obejmuje: przedstawienie dyminucji, uzupełnienia, przekształcenia tematów z metrum 3/4 na 6/8, poloneza, etiudy lub miniatury, piosenki w metrum parzystym, kompozycji do ćwiczeń ekspresyjnych.

Materiał dźwiękowy: wybrane struktury akordowe atonalne: akordy kwartowe, tercjowo-trytonowe, sekundowe, trójdźwięk zwiększony

Wybrane zagadnienia metody E. Jaques Dalcroze’a:

1. Uzupełnienie homofoniczne jednorodne – ciąg dalszy
2. Tematy rytmiczne w metrum ćwierćnutowym: od 2/4 do 7/4 i ósemkowym, 3/8, 6/8
3. Taniec: mazur
4. Piosenka w metrum 3/4
5. Etiuda lub miniatura oparta na określonej strukturze akordowej
6. Improwizowanie do ćwiczeń ekspresyjnych w oparciu o wybrane struktury akordowe

Wymienione w V semestrze struktury akordowe mogą być wzbogacone o akordy zaproponowane przez studentów. Ich użycie w różnych zestawieniach interwałowych decyduje o powstawaniu coraz to innych jakości brzmieniowych.

Tak jak w semestrach poprzednich nowy rodzaj struktury akordowej wymaga progresyjnego powtarzania w różnego rodzaju fakturach (piony akordowe, przebiegi linearne) o różny interwał. Jest doskonałym tworzywem do etiud, miniatur, ilustracji muzycznych, kompozycji przestrzennych itd. Tego rodzaju materiał może służyć do konstruowania etiud i ćwiczeń ruchowych.

Warunkiem zaliczenia semestru V jest uzyskanie pozytywnej oceny z kolokwium kończącego semestr. Ocena uwzględnia obecności i pracę na lekcjach. Kolokwium obejmuje: przedstawienie tematów w metrum ćwierćnutowym i ósemkowym, uzupełnienia jednorodnego, etiudy lub miniatury, kompozycji do ćwiczeń ekspresyjnych, piosenki w metrum 3/4. 

Ostatni semestr nauki improwizacji fortepianowej, kończący studia licencjackie, przebiega dwutorowo:

- etap pierwszy polega na poprowadzeniu lekcji w Szkole Muzycznej I stopnia. Student samodzielnie opracowuje ćwiczenia ruchowe i materiał dźwiękowy do wskazanego problemu rytmicznego.

- etap drugi ma charakter powtórzeniowy. Polega na prezentacji na egzaminie semestralnym zrealizowanych dotychczas problemów metrorytmicznych w oparciu o poznane rodzaje materiału dźwiękowego:

• wstęp do lekcji ze zmianami artykulacji dynamiki i agogiki z wprowadzeniem tematu rytmicznego
• temat rytmiczny w metrum od 3/4 do 7/8 oraz w metrum 3/8 lub 6/8
• łańcuch realizacji w metrum 3/4 lub 4/4
• dyminucja tematu w metrum 4/4
• uzupełnienie jednorodne w fakturze homofonicznej
• przekształcenie tematu z metrum 3/4 na 6/8
• piosenka

Materiał dźwiękowy, dobór ćwiczeń ruchowych jest autorstwa osoby egzaminowanej. Nauczyciel prowadzący dokonuje poprawek w miarę potrzeb, zarówno w zakresie doboru materiału dźwiękowego jak i wyboru problematyki. Natomiast szczegółowy rodzaj ćwiczeń ruchowych jest konsultowany z nauczycielem rytmiki.

Warunkiem zaliczenia semestru jest egzamin praktyczny w postaci lekcji rytmiki prowadzonej przez osobę egzaminowaną z udziałem studentów. Przykładowe zestawy ćwiczeń:

Zestaw I:

-          Temat rytmiczny: dyminucja – propozycja 3-4 ćwiczeń rytmicznych

-          Uzupełnienie jednorodne: przekształcenia – propozycja 3-4 ćwiczeń

           rytmicznych